Klar tale: Aktivistar frå gruppa «Aktivister for dyrene» under ein demonstrasjon utanfor Landbrukskonferansen i Stavanger i mars 2019. Illustrasjonsbilete. Foto: Bothild Å. Nordsletten
Er alle dyrevernarar fanatikarar og fundamentalistar, eller finst det dei som landbruket kan snakke med – og kanskje lære noko av? Bondevennen har snakka med nokre av dei mest profilerte dyrevensorganisasjonane og -aktivistane – samt bøndene som kjenner trykket frå dei.
Sjur Håland, Liv Kristin Sola, Jane Brit Sande og Bothild Å. Nordsletten
Temperaturen er høg i debatten om dyrevelferd om dagen. Noko særleg til konstruktiv dialog mellom bønder og dyrevernsaktivistar er det vanskeleg å få auge på. Særleg i kommentarfelta i sosiale media, er ordbruken ofte krass, frå båe leirar.
Mykje tyder på at forbrukarane blir stadig meir opptatt av «grøn» eller «skuldfri» mat, både kva gjeld klimautslepp og dyrevelferd. Dyrevernarar og politiske parti med dyrevelferdsinitiativ, er i aukande grad med på å prega agendaen – og kanskje forbruksmønsteret vårt. Desse aktørane skil seg både i storleik, målsetting og påverknadskraft, men blir ofte skjært over ein kam når ordskiftet blir som heitast. Er dei fundamentalistar og fanatikarar alle saman?
Vil ikkje at dyr skal lide for pengar
Snille bønder åleine gir ikkje god dyrevelferd, seier Lise Kleveland i Dyrevernalliansen.
«Sammen hjelper vi dyrene som trenger det aller mest!», står det å lese på Dyrevernalliansen si nettside. Dyrevernalliansen har i overkant av 10.0000 medlemmar og fadrar.
– Ingen dyr skal lide for pengar, fåkunne eller tradisjonar, seier kommunikasjonsleiar Live Kleveland,
Organisasjonen hennar er i kontakt med styresmakter og næringsliv for å påverke, og jobbar med informasjon til forbrukar. Målsettinga er å sikre god livskvalitet for alle dyr i menneskeleg varetekt. Målgruppa er vanlege folk som er glade i dyr.
– Er Dyrevernalliansen for eller imot husdyrhald?
– Vi meiner at spørsmålet ikkje er for eller mot husdyrhald, men kva for husdyrhald vi skal ha i Norge. Dyrevernalliansen arbeider for å snu norsk landbruk i meir dyrevenleg retning. Mat og tak over hovudet er ikkje nok. Ei ku treng også å vere mor for kalven sin, og grisen treng å få utforske og leike. Snille bønder åleine gir ikkje god dyrevelferd. Tilsyn og stell kan ikkje kompensere for driftssystem som ikkje er tilpassa til dyra sine behov, seier Kleveland.
Live Kleveland
Foto: Ihne Pedersen
– I kva grad prøver de å gå i dialog med landbruket?
– Dyrevernalliansen er i kontakt med ulike landbruksorganisasjonar og -bedrifter, og sjølvsagt også med bønder. Vi reiser ut for å sjå på ulike former for drift, deltar i debattar og møte med næringa og me inviterer til dialog.
Kleveland meiner Dyrevernalliansen har lukkast med å hjelpe dyra i mange samanhengar opp gjennom åra. Eit døme er samarbeidet med Norsk Kylling, som i 2018 førte til at dei valde å fase ut Ross 308 og gå over til Hubbard, ein kyllingrase med betre helse og velferd. Eit anna døme er at det i 2002 vart fleirtal i Stortinget for krav om bedøving til gris før kastrering.
– Vår erfaring er at mange i landbruket sjølve er opptekne av dyrevelferd, men vi kan vere ueinige om kor tungt omsynet til dyra skal vektast opp mot økonomi og distrikt.
Dyrevernalliansen tar sterkt avstand frå fysiske åtak på bønder og andre.
– Vi har vedtektsfesta at vår organisasjon aldri skal samarbeide med aktørar som bruker vald som verkemiddel.
– Kva skil Dyrevernalliansen frå andre dyrevernorganisasjonar?
– Dyrevernalliansen hjelper dyra som treng det aller mest i intensivt dyrehald. Vi arbeider for eit landbruk der god dyrevelferd skal løne seg for bonden, seier Kleveland.
Fornøyd med dyrepoliti og pelsdyrforbud
NOAH aksepterer ikke å holde dyr for vinning.
– Vi jobber for å øke hensynet til og respekten for dyr – hindre utnytting for ulike formål, og øke kunnskapen om dyrs evner og behov i henhold til forsking, sier Siri Martinsen, leder av NOAH – for dyrs rettigheter.
Organisasjonen har 13 000 medlemmer på landsbasis, 17 fast ansatte, i tillegg til prosjektarbeidere og frivillige. Martinsen sier at NOAHs viktigste oppgave er å spre kunnskap om dyr, deres behov og evner. Målgruppa er alle mennesker.
– Dyr er ikke varer som skal utnyttes for økonomisk vinning, sier Martinsen.
Én type dyrehold er etter Martinsens synspunkt likevel akseptabelt. Hun kaller det familiedyr, altså kjæledyr som lever som medlem av en menneskefamilie.
– Hvis dyr lever sammen med oss som del av familien og får sine naturlige behov dekket, kan de også ha glede av kontakt med oss, sier hun.
NOAH ønsker at landbruket skal basere seg på produksjon av plantebasert protein og har kommet med egne innspill til landbruksforhandlingene. Martinsen mener norsk landbruk er dominert av interessene i animalsk produksjon.
Siri Martinsen
Foto: Bente Isefjær/NOAH
– Tradisjonen har vært støtte til rødt kjøtt og melk. Årets satsing på grønnsaker er et lite steg i riktig retning.
Om kjøttindustrien sier hun følgende:
– Det er ikke dyrets interesser som står i sentrum, men bruken av dem for profitt. Ved masseproduksjon av levende vesener blir behovene nedprioritert, for eksempel bevegelsesbehov. Landbruket bør produsere mat direkte til mennesker, og ikke ta omveien via dyr. Miljøforskere er tydelige på dette, men det er den politiske viljen det står på, sier hun.
Martinsen mener vi må spise «lenger ned i næringskjeden», og ikke legge beslag på areal og natur fra ville dyr.
– Hensynet til de ville dyrene fortrenges av hensyn til kjøttproduksjonen. Forskere peker på at vridning mot vegansk kosthold er det mest effektive tiltaket – samtidig som det ikke har negative effekter.
– I hvilken grad oppnår dere dialog med landbruket?
– Vi har mye dialog med matbransjen, matkjedene og næringspolitikere. NOAH snakker med alle partier, men Senterpartiet vil dessverre ikke snakke med oss om dette. Ønsker de dialog om dyrevelferd og mer plantebasert produksjon, stiller vi selvsagt opp, sier hun.
– Hvilke gjennomslag er dere mest fornøyde med?
– Innføringen av dyrepoliti og forbudet mot hold av pelsdyr er viktige seire. Utholdenhet i engasjementet har vært avgjørende. Nå ser vi endringen, og får gjennomslag for arbeidet vårt, sier hun.
– Hva tenker du om påstander om at dere «menneskeliggjør» dyr?
– Slike påstander er et tegn på kunnskapsmangel. Forskning har lenge fortalt oss at dyr har evne til å føle for eksempel sorg og glede, lære av erfaringer og planlegge fremtiden. Det er frustrerende at kunnskapen om dyr er så lav, at noen tror at menneskene er den eneste arten som har disse egenskapene, sier Martinsen.
– Hva tenker du om at noen kaller NOAH «fundamentalister» eller «fanatikere»?
– Dette er skjellsord og karakteristikker, og det er sterkt kritikkverdig å bruke ord med grove assosiasjoner, rett og slett fordi man er uenig i at det skal tas mer hensyn til dyr. Det skitner til debatten.
Vil avgrensa alle typar husdyrhald
Dyrenes Rett kjempar for å fremja forståing og respekt for alle dyrs eigenverdi, livsønskje og rettar.
Organisasjonen er så langt ikkje medlemsbasert.
– Vi er ganske nystarta. Skal vi etablere ein medlemsorganisasjon, krevst det meir ressursar enn det vi har i dag, seier leiaren i organisasjonen, Jenny Rolness, til Bondevennen.
– Kven er målgruppa?
– Alle som vi kan nå ut til.
– Kva er dykkar verkemiddel, og korleis når de ut?
– Vi nyttar oss mykje av å sende mailar til kommunar, fylkesmennene og media med generelle oppmodingar. Eit døme er at vi oppmodar til å ikkje omtala dyr negativt, og då spesielt måse. Vi er også svært opptekne av å unngå skadefelling av dyr.
– Facebook?
– Ja, den kanalen nyttar vi, i tillegg til pressemeldingar og lesarinnlegg til media.
Jenny Rolness
Foto: Privat
– Er de for eller i mot husdyrhald?
– Det er vanskeleg å svara kategorisk på det spørsmålet. Vi ønskjer eit globalt skifte frå animalisk til plantebasert produksjon. Dette tilrår også FN. Ein slik overgang vil vera til fordel for klima, miljø, menneske og dyr. Avl og oppdrett av dyr fører til lidingar hjå både husdyr og familiedyr.
Rolness seier at dyr som sit heile livet i bur og ikkje kjem seg ut, lir like mykje i private heimar som i driftsbygningar.
– Skal ein vera kategorisk mot husdyrhald av etiske grunnar, må det også gjelda familiedyr. Ei avgrensing av alle typar husdyrhald er ønskjeleg.
Leiaren i Dyrenes Rett understrekar at det framleis vil vera behov for bønder.
– Men då i form av ein meir etisk, miljøvenleg og berekraftig produksjon.
– Er de i dialog med det konvensjonelle landbruket?
– Det er ikkje så lett å koma i den posisjonen at vi kan få til ein dialog. Vi baserer oss, som nemnt, på til dømes lesarinnlegg, og sender mailar til landbruket sine organisasjonar, som Tine og Nortura, og sjølvsagt Mattilsynet om tema og regelverk vi er opptekne av å få endra.
– Korleis opplever de dykkar makt og evne til å påverka?
– Vi er ein liten organisasjon, så innflytelsen er nok ikkje så stor. Men alle kan bidra, og vi gjer så godt vi kan for å vera ein stemme for dyra.
– Bidreg Dyrenes Rett til å menneskeleggjera dyra?
– Dyr har dei same følelsane som menneske har. Dette er styrt av den eldste delen av hjernen, som er lik hjå alle virveldyr, men det kan vera gradsforskjellar i følelsane. Vi kan på denne måten menneskeleggjera dyra. Men målet er ikkje å menneskeleggjera dyra for at dei nødvendigvis skal ha dei same liva som oss menneske. Alle artar har ulike behov.
Rolness held fram at menneska ikkje må gjera dyra til instinktmaskinar som menneska ikkje skal identifisere seg med.
– Det er dokumentert gjennom studiar at dyra har same spekteret av følelsane som oss, understrekar ho.
– Er Dyrenes Rett fundamentalistar eller fanatikarar?
– Eg ser ikkje på oss på den måten. Vi jobbar for det innlysande; rettar, respekt og toleranse for levande vesen. Det er verken ekstremt eller fanatisk slik vi ser det.
– Bønder i andre land, som Sverige, opplever direkte åtak frå dyrevernaktivistar. Kan vi få slike tilstander her til lands?
– Det er vanskeleg å seia heilt sikkert. Vi ser ein vaksande dyrevernbevegelse. I alle bevegelsar vil det vera ekstreme variantar av ytterleggåande folk. Men dei representerer ikkje den generelle bevegelsen. Slike ekstreme utslag øydelegg for det som er målet, respekt, toleranse og ikkjevald. Både mot menneske og dyr, seier Jenny Rolness.
Veit han provoserer
– På sikt skal det ikkje løne seg å halde husdyr for matproduksjon, seier Samuel Rostøl.
Sjukepleiaren Samuel Rostøl er dyrerettsaktivist på heiltid. Han har 7500 følgjarar på Facebook og 150 støttespelarar som bidreg økonomisk. Rostøl leiar mellom 300 og 400 medlemmar i Norsk Vegansamfunn, og administrerer Facebook-gruppa Norsk landbruksdebatt i lag med tre bønder. Den siste tida har han hissa på seg mange bønder, ikkje minst i debatten på sosiale medier.
– Ein dyrerettsaktivist kjemper for dyra sin fridom og rett til ikkje å bli utnytta. Dyr har ein eigen rett til å leve og ikkje bli slakta for å nyttast til mat, seier Rostøl til Bondevennen.
Han er kritisk til alt dyrehald, ikkje minst fiskeindustrien, og meiner at kjøt har gått frå å vere livsnødvendig til å bli eit velstandsfenomen.
– Dei fleste i vår del av verda treng ikkje lenger kjøt frå dyr og fisk for å overleve. Då er det moralsk problematisk å avle fram og drepe dyr for å ete dei, seier Rostøl.
Målgruppa hans er menneske som allereie bryr seg om dyr, dei som, med Rostøls ord «tenker gjennom vala sine og som reflekterer over kva rett me har til å drepe dyr berre fordi me likar kjøt.»
Samuel Rostøl
Foto: Privat
– Vil du avvikle husdyrhaldet?
– Ja. Men eg har inga tru på at det vil skje i morgon. Eg vil ha ein landbrukspolitikk som stimulerer til auka produksjon av korn og grønsaker. På sikt skal det ikkje løne seg å halde husdyr for matproduksjon, men landbrukspolitikken må legge til rette for at bøndene kan tene gode pengar på å produsere planter.
Rostøl meiner at mykje av dyrehaldet – og slakteprosessen, fortener kritikk. Men det er systemet og politikken han vil til livs, ikkje bonden. Han ønsker dialog med bonden, og vedgår at mange veganarar, seg sjølv inkludert, har for lite kunnskap om bøndene sine utfordringar og kor fastlåst dei er, ikkje minst økonomisk. Han har respekt for at det er krevjande både økonomisk og personleg å skifte produksjon, og meiner bøndene må få god tid til omstilling.
– Norge er eit grasland. Å avvikle husdyrhaldet her til lands vil legge beslag på store areal i andre delar av verda?
– Eg veit ikkje heilt om eg er samd i det. Me er per i dag 40 prosent sjølvforsynt. Berre den mengda soya me importerer til husdyra våre er meir enn dobbelt så mykje protein som den norske befolkninga treng for å ha eit godt kosthald. I tillegg kan me nytte mykje meir av kornet vårt til menneskemat, ikkje minst havre.
Rostøl nyttar både underskriftskampanjar, aksjonar og konfronterande aktivisme for å formidle bodskapen sin. Mest tru har han likevel på kunnskap og informasjon. Han veit han kan provosere bøndene, men meiner samstundes at det er bonden og veganaren som bryr seg mest om dyr.
– Alle andre er i ein slags limbo midt mellom. Det har ingenting føre seg at me som bryr oss mest, også krangler mest. Me bør snakke meir saman. Eg vil formidle faktabasert, ærleg og sakleg kunnskap og vil gjerne bli korrigert, ikkje minst frå landbruket. Driv eg med løgn, mistar eg truverd, seier Rostøl.
Faktum er at 96 prosent av oss et kjøt. Rostøl veit at ei vegansk verd er ein utopi.
– Kan min innsats bidra til å bevisstgjere folk, som igjen fører til at dyra får det betre, då har eg òg oppnådd mykje, seier Rostøl.
Han tek sterk avstand frå valdsbruk.
– Eg kjem aldri til å bryte den grensa og bruke vald for å få fram bodskapen min. Korleis kan eg bruke vald når bodskapen er at vi ikkje skal drepe dyr?
Inviterer til dialog og innsikt
Obs på ord: – Sjølv om eg har brukt fanatikar og fundamentalist om motstandarar, likar eg ikkje dei orda, seier Silje Åsnes Skarstein. Foto: Liv Kristin Sola
Bøndene, Silje Åsnes Skarstein og Per Inge Egeland, vil droppa ukvemsorda og heller møta dyrevernorganisasjonane til dialog. – Eg stikk ikkje hovudet i sanden, understrekar Åsnes Skarstein.
– Landbruket må kommunisera med dyrevernorganisasjonane på skikkeleg vis og ha ein dialog, sjølv om me er rykande ueinige, meiner Silje Åsnes Skarstein.
Ho er mjølkeprodusent frå Olden i Sogn og Fjordane, aktiv i politikk og organisasjonsarbeid – og kjent for å ha mot til å meina. Blant anna gjennom facebooksida Norsk Landbruksdebatt, kor også dyrevernaktivist Samuel Rostøl er ein av deltakarane.
– Eg tar det heile ganske med ro, seier Åsnes Skarstein på spørsmål om korleis ho opplever presset frå dyrevernorganisasjonane.
– Eg stikk ikkje hovudet i sanden, men vil heller møte dei med realitetsorientering og fakta.
– Kvifor blir frontane så steile når landbruket og dyrevernarane barkar i hop i debattar?
– Me kjenner ofte at åtaka går rett i strupen på oss, og tenkjer at dyrevernarane ikkje vil at me skal driva med dyr. Då blir det gjerne krasj. Bøndene er glade i dyra sine. Det er heilt utenkeleg for oss å slutta med dyr. Landbruket er ikkje ein jobb, men ein livsstil.
Verkar ekstremt
– Er orda fundamentalistar og fanatikarar ord som beskriv dyrevernorganisasjonane?
– Sjølv om eg har brukt desse orda i kampens heite, likar eg dei ikkje. Men det er klart at det verkar ekstremt å til dømes nekta å bruka animaliske produkt. Uansett er dialog betre enn konflikt, understrekar ho.
– Er det skil på dei ulike dyrevernorganisasjonane?
– Ja. Medan Noah er veganske, er til dømes Dyrevernalliansen opne for å bruke animaliske produkt, sjølv om dei har eit glansa bilete på korleis det ideelle landbruket bør sjå ut.
– I kva grad har dyrevernorganisasjonane makt til å endre forbrukarane, og bøndene også, for den del?
– Dei er utruleg flinke til å bruka sosiale media og vera synlege i media elles. Nå også i Bondevennen! Det er viktig å vera klare over at trykket ikkje kjem til å letta framover. Landbruket må vera klokkeklare i sin kommunikasjon når det blir svart på deira utspel, seier Åsnes Skarstein.
– Er dyrevernarane så store og mektige som plassen dei får i det offentlege rom tilseier? Bidreg landbruket med å gjera dei større og mektigare enn dei i realiteten er?
– Eg trur ikkje landbruket bidreg til å gjera dei mektigare. Desse organisasjonane er flinke til å gjera seg sjølv større og viktigare enn dei er. Så er bøndene raske med å bli provoserte, reagere og svare.
Fram i lyset
Landbruket bør møta desse organisasjonane med openheit, i følgje Åsnes Skarstein.
– Me må ikkje berre visa kyr på beite på mjølkekartongane. Bøndene og Tine må syna fram korleis eit lausdriftsfjøs ser ut frå innsida. Det store fleirtalet bønder er flinke og dyktige fagfolk. Det verkelege livet på norske gardsbruk toler godt å bli løfta opp og fram i lyset.
Åsnes Skarstein held fram at til dømes Dyrevernalliansen ikkje berre har dårlege idear å koma med.
– Men dei ser gjerne ikkje dei økonomiske konsekvensane for bøndene med utspela sine. Det er ikkje alltid mogleg å oppfylla alle deira krav, som etter deira meining burde vore innfridde i går. Dyrevernorganisasjonane skal ikkje styra korleis me driv våre gardsbruk, men me må prata med dei.
– Er det mogleg å seia noko positivt om desse pressgruppene?
– Eg har i alle fall lært at det er viktig å skilja sak og person. Desse folka lever fullt og heilt for det dei trur på. Men mi erfaring er at dei er tilsnakkande. Dei er menneske som oss andre.
Våre premissar
– I kjølvatnet av Brennpunkt-dokumentaren om svinenæringa har både dyrevernarar og bønder tatt til orde for å sleppe grisar og fjørfe ut, slik andre dyr har krav til utetid. Er det norske landbruket klar for å bli utfordra av radikale debattar av denne typen?
– Det blir som med spørsmålet om at kalven skal gå med mjølkekua i eit halvt år. Eg ser ikkje noko negativt med dette, sett frå dyra sin ståstad. Men eg ser ikkje noko negativt med slik det er no heller. Endringar må koma over tid på våre premissar, ikkje for at andre meiner me skal endra.
– Økonomi spelar vel også inn her?
– Det er ikkje det at det ikkje lønner seg å la kalven gå med kyrne, men med den gjelda me og mange andre bønder har, så er det ikkje pengar til å kunne legge til rette for dette. I tillegg er det utopi å tru at dyrevelferden automatisk vert betre ved å la dei gå saman i lausdrifta, seier Åsnes Skarstein.
Facebook må ikkje forme framtida
Styremedlem i Norsvin, Per Inge Egeland, vil gi dei minst radikale dyrevernarane praktisk innsikt og ta debatten med dei ansikt til ansikt i staden for ordveksling på sosiale media. Bonden er svineprodusent frå Årdal i Ryfylke med 16 års fartstid i grisehuset. Han opplever at presset frå dyrevernorganisasjonane kjem i ulike formar.
– Nokre organisasjonar og utspel vil eg definera som ekstreme, medan eg erfarer at andre er så pass fornuftige at det er råd å gå i dialog med dei.
På besøk
Egeland har sjølv hatt kontakt med Dyrevernalliansen. To representantar med kamera rundt halsen var på synfaring og opplæring ein heil dag.
– Det gjekk heilt fint. Når dei får sjå og oppleva godt husdyrhald, er det langt lettare å få forståing for korleis me driv, seier han.
Andre dyrevernorganisasjonar, som i følgje bonden har ein agenda som bryt totalt med landbruket sin praksis, er meir utfordrande å kommunisera med. Då handlar det om å vera fast i blikket og klar i stemmen.
Per Inge Egeland
Foto: Jane Brit Sande
– Om me i landbruket ikkje fortel klart og tydeleg kva me meiner og let vera å bidra til innsikt i korleis me driv vårt husdyrhald, har me tapt mot desse kreftene, tenkjer eg.
Må forstå kvarandre
– Kvifor får me ofte så steile frontar mellom landbruket og dyrevernorganisasjonane?
– Manglande praktisk innsikt hjå nokre av organisasjonane er ofte svært utfordrande. Me er nøgde å forstå kvarandre. Her i landet bur 5,3 millionar menneske. Om ikkje me finn ei felles plattform for dialog, blir det til sjuande og sist krefter ute i den store verda som set dagsorden. Det er ingen tente med.
– Kva meiner du om orda «fundamentalistar» og «fanatikarar»?
– Eg har blitt 52 år, rundare i kantane og ser at mange vegar kan føra til same målet. Eg prøvar å unngå dei sterke karakteristikkane om andre folk og synspunkt. I møte mellom landbruket og dyrevernarane handlar det i utgangspunktet om dyras ve og vel og korleis me kan bli einige, eller i det minste einige om å vera ueinige.
Egeland understrekar at det er viktig å ha respekt for at husdyra har følelsar, men meiner det likevel er skil på husdyr og menneske.
– Husdyra er til for å tena menneska, seier han.
Usanningar blir spreidde
Kommentarfelta på nett er lange i saker som gjeld dyrevern. Egeland er uroa. Han meiner at den store trugselen er at usanningar så lett blir spreidd i sosiale media.
– Det gjer vondt å lesa og sjå slikt. Sosiale media er ein dårleg plass å diskutera desse viktige spørsmåla. Media elles likar oppslag som provoserer. Dei ulike redaksjonane presenterer sjeldan heile det komplekse biletet i ei sak, seier han.
Egeland meiner at å samla grupper meiningsmotstandarar rundt eit bord med kaffi og ein sjokoladebit er langt betre.
– Det er i slike fôra me må forma framtida, ikkje gjennom kommentarfelta på facebook.
– Er landbruket med på å gjera dyrevernorganisasjonane større enn dei er?
– Konfrontasjonar i media og bruk av store bokstavar bidreg nok mest til at dei kan framstå som større enn kva dei er.
Får kontrollspørsmål
– Er det noko positivt å seia om dyrevernorganisasjonane?
– Ja, det positive er at eg som bonde får ein del kontrollspørsmål å stilla meg sjølv gjennom deira utspel. Er det slik dei seier? Eg må svara, og av og til må eg korrigera på eigen praksis og eigne haldningar.
– Er det norske landbruket klar for å bli utfordra av radikale debattar, som at fjørfe og gris må få utetid til liks med sau og storfe?
– Nei. Du må tru meg når eg påstår at det norske folk ikkje vil ha 1,6 millionar slaktegriser ute gjennom året. Om slike krav kjem, blir det å misbruka norske jordbruksareal som me skal dyrka mat på. Miljømessig hadde det vore katastrofalt, med langt høgare kraftfôrforbruk og redusert plantevekst. Behovet grisen har for rotemateriale får han inne.
